جشن یلدا از کجا می آید؟

مدل کودک: نصرالله حدادی ضمن اشاره به علل، عوامل و چگونگی برپاییِ جشن های باستانی، خصوصاً «یلدا»، آنرا «شب خانواده ایرانی» خواند و به توضیحاتی درباره خطرات از بین رفتنِ سنت ها پرداخت.
این پژوهشگر تاریخ در گفت و گو با ایسنا درباره تاریخچه «شب یلدا» این طور توضیح داد: زندگانی ایرانیان در قرون و اعصار مختلف، یکنواخت بوده است. مردم به مجرد اینکه شب می رسید و از آن جایی که نور و روشنایی وجود نداشت، نمی توانستند فعالیتی کنند و گرفتار شب مُردگی می شدند. زمانی که زمستان فرامی رسید، این مُردگی مزید بر علت می شد؛ روزها کوتاه، شب ها بلند و سرماهای استخوان سوزی بود که با برف و باران های بسیار سنگین، راه های ارتباطی را قطع می کرد و مردم مجبور بودند در نیمه اول سال برای نیمه دوم بیاندیشند. آنها مواد غذایی و سوخت ذخیره می کردند، تا خودشان را برای زمستان و نبود آن چه از زمین رستنی است، آماده کنند. در فصول گرم سال درختان به بار می نشینند، سرسبزی پدید می آید و مردم بدون دغدغه زندگی می کردند، اما در نیمه دوم سال، وضعیت طورِ دیگری بود؛ مواد غذایی کم و کمتر می شد.
او اضافه کرد: شاید هم اکنون به سبب گرم شدنِ زمین و تغییر اقلیم باشد که دیگر از آن سرماهای سخت، برف و باران های سنگین و یخبندان های طولانی که حداقل سه ماهِ آذر، دی و بهمن طول می کشید، خبری نیست. در تهران قدیم، در آذرماه، به قدری هوا سرد و یخبندان بود که افراد در یخچال های طبیعی یخ درست می کردند.

مردم به فکرِ روزِ مبادا بودند
حدادی درباره اقدامات گذشتگان در جهتِ جلوگیری از رکود زندگی چنین تشریح کرد: مردم در زندگی همیشه از نوعی هراس و نبود امنیت رنج می بردند و به فکرِ روزِ مبادا بودند. طبیعی است که برای این روزِ مبادا، روش های مختلفی برای گرم کردنِ خانه و اندوختنِ مواد غذایی داشتند؛ خشک کردن، شور و نمک سود کردن، مربا درست کردن، منجمد کردن و… از این دست اقدامات بود. این تکاپو برای گذرانِ فصولِ سرد، در شهرهای سردسیرِ کشور رواج بیشتری داشت. برای مثال در بیشتر شهرهای گرمسیری، نوروزخوانی رایج نبود، اما در شهرهای سردسیر، نظیر آذربایجان، این سنت به شکل «تکم چی» حلول پیدا کرده بود. تمام این کارها به این خاطر بود که سرما مردم را آزار می داد. روز که به انتها می رسید، شب مُردگی مستولی می شد و به بیکاری و سکون در زندگی دامن می زد. همین مسئله افراد را به ایجاد تنوع وامی داشت.

قومی مترصدِ جشن و پایکوبی
این پژوهشگر درباره جشن های مختلف ایرانیان باستان چنین اظهار داشت: جشن های مختلف ایرانیان در فصول مختلف سال که به مناسبت تغییر اقلیم و آب وهوا به وجود می آمد، برای شکرگزاری به درگاه خداوند برگزار می شد؛ «جشن گندم»، «جشن انار»، «جشن انگور»، «جشن خربزه» و… از این دست بزم ها بودند. «جشن آتش»، «جشن آب»، «چهارشنبه سوری»، «جشن آبریزگان»، «جشن مهرگان» و… نشان دهنده این است که ایرانیان در گذشته به مناسبت های مختلف برای تغییر مذاق زندگی، جشن های مختلفی می گرفتند. مفصّل بودنِ مراسم عقد و عروسی در تاریخ ایرانیان نیز بنا بر این بوده است. دورهمی برای «شب یلدا» هم چنین مبنایی داشت و بهانه ای بود برای تغییر و تنوع و خوددلداری برای گذر از سختی ها. طبق باورِ گذشتگان، برمبنای تقویم جلالی، این شب بلندترین شب سال است و از فردای آن، خورشید تغییر وضعی خودرا شروع می کند و دقیقه به دقیقه بر طول روز افزوده می شود. پس از یلدا، کشت زمستانی می توانست شروع شود. نکته قابل اشاره این است که در شمارش فصول سال، «اسفند، فروردین و اردیبهشت» ماه های بهار بودند. تابستان را «خرداد و تیر و مرداد» تشکیل می داد، پاییز را «شهریور، مهر و آبان»، و زمستان «آذر، دی و بهمن» را شامل می شد.

«شب چلّه» شب خانواده ایرانی است
او بطور اختصاصی به مقوله «یلدا» و «زندگی» این طور پرداخت: «جشن یلدا» جشن زندگی و استقبال از روشنایی بود. «شب یلدا» یا در اصل «شب چلّه» شب ایرانی و خانواده ایرانی است که به شکلی به استقبال از نوروز بزرگ می رود. در این شب مردم گرد هم می آمدند تا زندگی را از سر بگیرند. ایرانیان از دیرباز نقطه وصل هرچیز را جشن می گرفتند؛ غم و شادی، شب و روز، سفید، سیاه، امید، ناامیدی. بدین صورت که اگر فردی از دنیا می رفت، دیگران برای تسلّی دادن به بازماندگان به خانه متوفی می رفتند.

همه چیز به زوالِ سنت ها ارتباط دارد؛ از آپارتمان ها تا گسست روابط اجتماعی
حدادی درباره حالِ ناخوش سنن ایرانی این طور بیان کرد: حتی در فرهنگِ معماری تاریخی نیز چنین مفاهیمی منتقل می شد. امروزه انسان را به قواره ساختمان ها می کنند، اما در گذشته خانه ها برمبنای نیاز افراد ساخته می شدند. کیان خانواده ایرانی سخت مورد تهدید قرار دارد و درحال از میان رفتن است. به وضوح می توان دید که خانواده ها فاقد عمّه، عمو، خاله و دایی هستند و به تبع، عموزاده، خاله زاده، عمّه زاده و دایی زاده دیگر معنایی ندارند. اگر خانواده ایرانی از بین برود، تمامی آداب و رسوم نیز از بین می روند. «یلدا» شب خانواده ایرانی بود و حکمت آموزی، شاهنامه خوانی، سعدی خوانی، حافظ خوانی، نقلِ داستان از قول بزرگ ترها یا حتی نقل های خانوادگی مانند شوخی و خنده، از دستاوردهای آن. خیلی از گذشتگان یلدا را تا سحر بیدار می ماندند تا تولد باردیگر خورشید را به تماشا بنشینند. ایران یک میلیون و ۶۴۸هزار کیلومتر مساحت دارد و هیچ دلیلی ندارد این میزان زندگی مردم در آپارتمان جای بگیرد. در دورترین شهرستان ها نیز دیده می شود که دیگر اثری از خانه ها با معماری سنتی وجود ندارد و آپارتمان ها جای شان را گرفته است. این یکی از دلیلهای گسست روابط اجتماعی در ایران است. اصرار بر این مدل با زندگی ایرانی منطبق نیست و موجب نابودی خیلی از آداب و رسوم ایرانی، همچون شب یلدا خواهد شد.

یلدا و گیسوی درازِ یار
نصرالله حدادی پژوهشگر حوزه تاریخ و دیرینه شناسی در آخر به ریشه شناسی واژه یلدا اشاره نمود و اظهار داشت: چنان چه به ادبیات ایران نگاه نماییم، می بینیم هیچگاه از یلدا با عنوان «جشن» یاد نشده است، بلکه در تمثیل هایی، قیرگون و دراز بودنِ شب را به «گیسوی یار» پیوند داده اند. در کتاب «زین الاخبار» گردیزی و دیگر آثار تاریخی به «شب چلّه» اشاراتی شده است. در ادبیات شاعران نیز نام یلدا بیشتر با مفهوم «شب» گره خورده تا «جشن». در کتاب «آثار الباقیه» ابوریحان بیرونی اشاراتی به این مطلب شده است. بسیار شنیده شده که نام «یلدا» ریشه ای سُریانی دارد، اما بگفته رشید کاکاوند، این کلمه ریشه ای عربی دارد و از واژه «میلاد» وام گرفته شده است. واژه «میلاد» در عربی، با «مهرداد» در فارسی انطباق معنایی دارد؛ هردو به مفهوم تولد و زایش هستند.

منبع: modelkids.ir