گزارشی از همایش شرق؛ آیینه آیین های كهن هویت ما با آیین ها گره می خورد

به گزارش مدل کودک روز سیزدهم شهریور سالروز تولد «ابوریحان بیرونی» مصادف با روز ملی «مردم شناسی در ایران» است و سومین پنج شنبه ماه فوریه، روز جهانی «مردم شناسی»ست. به مناسبت روز جهانی مردم شناسی، همایش مردم شناسی شرق، با عنوان «شرق آیینه آیین های کهن» و سخنرانی مردم شناسانی از کشورهای ایران و ترکیه در چندین نشست برگزار گردید.
به گزارش ایسنا، سیدمحمد بهشتی، چهره پیشکسوت میراث فرهنگی و رییس پیشین پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در باخبر این همایش از «فرهنگ» اظهار داشت که حاصل از تعامل انسان با محیط زیست بمنظور بقا و حداکثری کردن فرصت های زیست است و در این چشم انداز، تاریخ اهمیت می یابد.
او اظهار نمود: تاریخ فرصت بهبود رابطه انسان با محیط را در اختیار او می گذارد و حاصل این تعامل، دست یابی به دانایی ست. این دانایی باید پایدار و قابل انتقال باشد که از نسلی به نسل دیگر انتقال یابد. از مهم ترین و جوهری ترین صورت هایی که این دانایی را از نسلی به نسلی انتقال می دهد، «آیین» و «اسطوره» است. بدین ترتیب، این آیین ها تبدیل به آیینه هایی می شوند همچون «نوروز»، که دانایی را از نسل های گذشته به حال انتقال می دهند. آیین ها آیینه هویت کهن و ریشه دارِ شرق هستند. کجا حال این فرصت بیشتر را در اختیار داشته؟ کجا جوان بوده و کجا کهن سال تر؟ این دانایی کجا قدیمی تر است؟ تمدن های قدیمی، چین، ژاپن، ایران، مصر و… هستند و جوان ترها اروپا و آمریکای پس از کلمب و غیره. خب ایران قدیمی ترین تمدن جهان است و بدین سبب این خصلت آیینگی در مورد آیین های ایرانی بیشتر صدق می کند. بنا بر این است که هویت ما با آیین ها گره می خورد.

سیدمحمد بهشتی

بررسی سه نماد «بردگوری»، «مافگه» و «بردشیر» در فرهنگ بختیاری
در ادامه عباس قنبری عدیوی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر فرهنگ مردم، به تحلیل مردم شناسی سه نماد «بردگوری»، «مافگه» و «بردشیر» در فرهنگ بختیاری پرداخت. او به مناسبت روز جهانی مردم شناسی و برگزاری همایش مردم شناسی شرق، آیینه آیین های کهن، در سخنانی با عنوان «کاربرد سنگ در زمینه فرهنگی بختیاری با تاکید بر مطالعات مردم شناسانه بَردگوری، مافِگه و بَردشیر» اظهار داشت: این سه نماد که در فرهنگ مادی و ناملموس عشایر بختیاری به آیین های مرگ و سوگ مربوط هستند، با خورشید و مهر مرتبط اند.
او درباره بردگوری ها بیان کرد: بردگوری ها اتاقک هایی کَنده کاری شده در دل کوه های زاگرس هستند که پیکره مردگان را در آن قرار می دادند و اینکه برخی آنها را «خرف خانه» و یا محل نگه داری سالخوردگان هنگام کوچ می دانند، کاملاً نادرست است. چون نه با فرهنگ مردم لُرتبار تناسب دارند و نه از نظر شرایط و خاصیت های سازه ای چنین قابلیتی دارند.
قنبری به سه نوع کوچ افقی، عمودی و دَوَرانی در منطقه عشایری بختیاری اشاره نمود و اظهار داشت: بختیاری ها از نظر تاریخی و اقلیمی به «سرزمین یا خاک بختیاری» در محدوده استانهای خوزستان، لرستان، اصفهان، مرکزی و چهارمحال و بختیاری باور دارند و برای مردگان نام آور و شجاع خود، از پیکره شیرسنگی یا بردشیر و مافگه استفاده می نمایند. این کار هنوز هم ادامه دارد.
او همین طور به کارکردهای نمادین قریب ۵۰ نگاره گیاهی، انسانی، حیوانی و اشیاء روی این تندیس ها اشاره نمود و توضیح داد: مسئله شیر با آب، زایش و معاد باوری و تقابل با اندیشه های نامیمون پیوند دارد. بردشیرها در دوره های مختلف از نظر شکل و اندازه، نگاره و حالت ها متفاوت اند.
عباس قنبری نویسنده کتاب شیرسنگی معتقد می باشد درختانی مانند کنار، سیستن یا زالزالک، بن، کلخونگ و سنجد هم در بختیاری با مساله رویش و زایش پیوند دارند.
رئیس بنیاد ایران شناسی شعبه چهارمحال و بختیاری، در قسمتی از سخنان خود به کارکردهای درمانی، باورمندی، قدرت افزایی، فرزندآوری در فولکلور و ادبیات عامه بختیاری اشاره نمود و به مقایسه شیر، قوچ و اسب سنگی در فرهنگ ایران، ارمنستان، آذربایجان و ترکیه پرداخت و اظهار داشت: در مناطق ترک نشین کاربرد قوچ سنگی رایج است. عشایر در گرمسیر و سردسیر سرزمین آبا و اجدادی دارند. اگر شخصی نام دار و مردی کهن و یا جوانی دلاور و شایسته در سردسیر فوت کند، برای وی در گرمسیربنایی یادبود می سازند که به آن «مافگه» گفته می شود. مافگه ریشه ایرانی دارد و مثل بردشیر و بردگوری با خورشید، روشنایی، مهر و نمادهای میترایی رابطه دارد. این سه نماد در بختیاری از هزاره های گذشته با عبور از گذرگاه زمان، خودرا روزآمد کرده و با شرایط اقلیمی، مذهبی و فرهنگی روز ایرانیان و بختیاری ها هماهنگ شده اند و تا امروز به دست ما رسیده اند.
قنبری عدیوی به پژوهش های مردم شناسی بختیاری در زمینه تاریخ، فرهنگ، تمدن و ادبیات فولکلور اشاره نمود و اظهار داشت: این اقدام پژوهشکده مردم شناسی وزارت میراث فرهنگی را می ستاییم. بی شک نقش فرهنگ ناملموس زاگرس، لُرتباران، خصوصاً بختیاری ها، در این عرصه فرهنگی بسیار حائز اهمیت می باشد و در توسعه آینده هم با حفظ وحدت ملی و یکپارچگیِ هویتی و فرهنگی کشور تاثیر به سزایی خواهد گذاشت.

عباس قنبری عدیوی

خورشید از شرق طلوع می کند
در ادامه، محمد میرشکرایی، رییس پیشین پژوهشکده مردم شناسی درباره شرق این طور تشریح کرد: «شرق» باخبر طلوع خورشید و روشنایی و خاستگاه آنست و باتوجه به جایگاه مهم خورشید و روشنایی در جهان، که هم امروز و هم بر همه آشکار است و در اساطیر و ادیان قبل از اسلام و در کتاب آسمانی ما قرآن نیز به آن اشاره شده، می توان گفت میان آیین های کهن شرقی و روشنایی ارتباط تنگاتنگی وجود دارد و این آیین ها از فرازِ آمدنِ روشنایی و غلبه آن بر تاریکی سخن می گویند. بدین جهت نظام آیین های شرقی از چین تا ایران بر تولد نور و روشنایی و خورشید در قالب جشن های بهاری سخن می گوید. البته در ایران باستان، «ایزد مهر» صورت ناملموس خورشید بوده است.

محمد میرشکرایی

از اسطوره های شرقی تا تأثیر موسیقی شرقی بر سلامت روح و روان جامعه
بعد از میرشکرایی، محمدحسین باجلان فرخی، اسطوره شناس و مردم شناس که آثار فراوانی را در معرفی اساطیر شرقی و آسیایی چون اسطوره های هند، ژاپن، چین، ایران و… ترجمه و تألیف کرده است، نخست با شعری از «ابوسعید ابوالخیر» سخنرانی خودرا شروع کرد و سپس اهمیت تأثیرِ آیین ها و اساطیر شرقی را بر ادبیات کلاسیک و کهن تا مدرن و معاصر آن به بحث گذاشت.
او شعرهای فردوسی را نمونه ای از ادبیات برجسته شرق دانست که در آن ردپای آیین برجسته است.
باجلان فرخی سپس به شاعران جدید سپهری، فروغ و شاملو پرداخت و اظهار داشت: سپهری از عرفان شرق دور تأثیر می گیرد، فروغ از مولانا و شاملو از ادبیات ما و آثار تاریخ نویسانی چون بیهقی.

محمدحسین باجلان فرخی
پس از فرخی نیز بهروز وجدانی که مردم شناس و موسیقی شناس است و در کارنامه خود عنوان مدیر پرونده را در ثبت جهانی «دوتار» دارد، در نشست اول، اهمیت موسیقی عرفانی در شرق و جایگاه موسیقی شرقی اسلامی و ایرانی را تصریح کرد و اظهار داشت: فلسفه در شرق از فارابی تا به امروز، نگاهی علمی، عرفانی و فلسفی به موسیقی داشته و اهمیت آنرا برای سلامت روحی و روانی جامعه اعلام داشته است. در شرق، موسیقی صدایی آسمانی دارد و انعکاس دهنده ابعاد عرفانی و رابطه انسان و متافیزیک بوده است.

بهروز وجدانی

شرق و شعر و عرفان مولانا
در نشست «مولانا از منظر مردم شناختی»، که به دبیری افسرالموک ملکی و با سخنرانی علی بکتاش استاد دانشگاه استانبول و علیرضا حسن زاده عضو هیئت علمی پژوهشکده مردم شناسی همراه بود، نخست بکتاش به زندگی روزانه مولانا پرداخت و از محیط زندگی او گفت؛ از مکان هایی که مولانا در آنها به تدریس می پرداخت، جایگاه زنان و موسیقی از دید مولانا و روحیه پُرمُدارای او، و اینکه این شاعر نگاهی باز به همه سنت ها و آیین های عصر خود داشته است. بکتاش که مولف چند کتاب در بررسی زندگی مولاناست، از خلال کتاب های مختلف به معرفی سبک زندگی مولانا در شهر قونیه پرداخت.
سپس علیرضا حسن زاده، رییس پژوهشکده مردم شناسی چند طرح پژوهشی و مقاله را که توسط خودش و همکارانش«سمیه کریمی و افسرالملوک ملکی انجام و به زبان های فارسی، انگلیسی و ترکی استانبولی تألیف شده است، معرفی کرد؛ «آیین های مولانا در شهر قونیه»، «مدارا و آیین» از سمیه کریمی، «نقش فراملی زبان فارسی در آیین های مولانا» از علیرضا حسن زاده با همکاری سمیه کریمی، «ثبت و گزارش اتنوگرافیک آیین های مولانا در شهر قونیه» از علیرضا حسن زاده، سمیه کریمی و افسرالملوک ملکی، «مقایسه تطبیقی آیین شب عروس در قونیه و عروسی پیرشالیار در اورامانات» علیرضا حسن زاده و سمیه کریمی، «بابا نمکی: درک مردم شناختی و مردم نگارانه» نوشته علیرضا حسن زاده سمیه کریمی و افسرالملوک ملکی.
وی در ادامه از اهمیت برجسته کردن عارفان بزرگی چون مولانا، حافظ، عطّار، بایزید بسطامی، سهروردی و… بمنظور خلق جهانی سرشار از صلح و دوستی سخن گفت و ادبیات فارسی را از منظر عرفانیِ آن، یکی از چندصدایی ترین ادبیات جهان دانست.

علیرضا حسن زاده
افشین نادری دیگر سخنران این همایش از اهمیت سنّت های شرقی روایت گویی در شرق گفت و این واقعیت را دلیل غنای ادبیات روایی در شرق در آثاری چون «هزارویک شب» دانست. او همین طور به معرفی چند نمونه از سنّت هایی روایی بلوچی پرداخت.
سمیه کریمی عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات اجتماعی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز در آخر نشست مولانا از منظر مردم شناختی، درباره وجوه عرفانی شعر مولانا از منظر مردم شناختی و خصوصاً آیین های موجود در شب عروس در شهر قونیه سخن گفت.

شرق و مسئله فاجعه
مینو سلیمی کارشناس ارشد پژوهشکده مردم شناسی در نشست بعد، به تفسیر و توضیح درباره مفهوم «خود و دیگری در میدان فاجعه» پرداخت و بیان کرد: در میدان فاجعه، دو مفهوم «خود» و «دیگری»، افقی نوین در پیوندهای انسانی و مناسبات آن ­ها در برقراری روابط دوسویه، همدلانه و برابر می گشاید. در میدان فاجعه، مسئله «دیگری» بیشتر از هر میدان دیگری قابل مطالعه است.
سلیمی افزود: در میدان فاجعه، «دیگری» بعنوان سویه­ ای برای شناخت و آگاهی فرد پذیرفته می­ شود. انسان فاجعه دیده خودی ست در کنار دیگرانی که فاجعه را تجربه می­ کنند و دیگرانی که برای کمک و یاری رسانی به او به میدان فاجعه می ­آیند. در پاسخ به فاجعه، انسان خودرا باردیگر تعریف می کند و جهان دیگری و خودرا شکل می ­دهد.
او اضافه کرد: در این میدان، در رابطه ای همدلانه و نیازمند، «دیگری» و «من» تجربه زیسته ای مشترک و متفاوت دارند. تجربه فاجعه برای هر کدام متفاوت از همدیگر است و در عین حال، تجربه ­ای مشترک هم شکل گرفته است و در جریان بازگویی و بازخوانی از تجربه، شکل متفاوتی از خود و دیگری با تجربه ­ای نو شکل می­ گیرد.
سلیمی اظهار داشت: انسان فاجعه دیده برای اینکه از لطمه خود بکاهد و باردیگر خودرا بازیابی و بازسازی کند، نیازمند دیگری ست. انسان لطمه ­دیده در تعامل با دیگری و همدلی با او، باردیگر به خود اعتماد می ­کند. پذیرشِ وجود دیگری، بعنوان عنصر شناخت و خودآگاهیِ خود عمل می ­کند. شناخت خود و دیگری در سه مرحله (لحظه رخداد فاجعه، پس از رخداد فاجعه (پاسخ گویی اولیه) و مرحله بازسازی) و نقش­ های مختلفی که تجربه می­ کنند در نحوه پاسخ گویی به فاجعه، مهمست.
روح الله نصرتی استادیار گروه انسان شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، بحران ها و مسائل جهان امروز را ظرفیت های تمدنی شرق و رسالت انسان شناسان خواند و توضیح داد: امروزه جامعه جهانی به سبب اجرای سیاست های نئولیبرالی چهار دهه گذشته، درگیر بحران ها و مسائل گوناگون اجتماعی و زیست محیطی ست. سیاست هایی که مبتنی بر اصولی چون «مقررات زدایی»، «کار انعطاف پذیر»، «آزادسازی سرمایه»، «محدودیت هزینه های عمومی» و «فرسایش دولت اجتماعی» بوده است که حاصل روزبه روز آن، تعمیق شکاف های ساختاری، نابرابری های اجتماعی، افزایش فقر، افزایش خشونت و مصرف گراییِ افراطی بوده است. جامعه ما نیز هم اکنون، با مسائل و مشکلات گوناگون اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مواجه بوده است که می توان این مشکلات را در قالب چندین مسئله همچون شکاف طبقاتی، نسلی، جنسیتی، هویتی و غیره دسته بندی کرد. این مسائل و مشکلات پیامدهایی در زندگی اجتماعی داشته است که همچون آنها می توان به تعارض و تنش در الگوهای سبک زندگی، اختلال در حافظه جمعی و تاریخی، دیدگاه های تنگ نظرانه در تعامل سطوح محلی با ملی و سطوح ملی با جهانی، نابرابرای اجتماعی، یأس اجتماعی و… اشاره نمود.
او افزود: تاکید بر مسائل جامعه امروزی، با رویکرد لطمه شناختی، به منزله نادیده گرفتن ظرفیت ها و پتانسیل های موجود در جامعه نیست، چونکه اساساً این نوشتار مبتنی بر این ایده بنیادی ست که مهم ترین رسالت انسان شناسی در جهان امروز پیدا کردن کورسوهای امید در جنبه های تاریک جهان معاصر است و اساساً انسان شناسی با ایفای نقش میانجی در سطوح متفاوت در سطح خُرد و در زندگی روزمره بین دیدگاه های متعارض با منافع متفاوت و بعضاً متعارض تا در سطح کلان و در رابطه با با دیدگاه های بین مردم و سیاست گذاران، نقش میانجی را ایفا می کند.
نصرتی از مهم ترین رسالت های انسان شناسی برمبنای درسِ انسان شناسان معروف چون «مارگارت مید» را میانجی بودن بین دو سوی خوش بینی و بدبینی خواند و اظهار داشت: باتوجه به این چشم انداز، می توان برای خروج از وضع موجود با تاکید بر پتانسیل ها و ظرفیت های فرهنگی غنی در جهان، خصوصاً در شرق جهان و خصوصاً در ایران راهکارهایی ارائه داد؛ راهکارهایی که در گام اول، تنوع و تعدد فرهنگی جامعه ایرانی را بعنوان ظرفیت مثبت تمدنی جامعه ایرانی در نظر گرفته و با تاکید بر سنّت های باارزش در گذشته همچون سنّت فرهنگ یاری گری، نهادهای معطوف به نفع جمعی، خرد و دانش بومی و آموزه های دینی و معنوی ارائه می شود. این راهکار ها راه هایی ست که انسان شناسان و مردم شناسان در گذشته به آنها تاکید کرده اند، اما متأسفانه کمتر مورد توجه بوده است. بحران های فعلی نشان میدهد راه ایمن و در حصار نگه داشتن دو عرصه «زیست بوم» و «جامعه و فرهنگ» از عرصه تاخت وتاز منطق نظام بازار و به تبع آن جامعه بازار، متوسل شدن به سرمایه های فرهنگی اندوخته شده از گذشته و تکیه بر آنها به جهت بنیاد گذاشتن نهادهایی با مختصات انسانی و سازگار با فرهنگ و جامعه ایرانی ست.

روح الله نصرتی

کتیبه های به جامانده از تمدنِ ایران
مرتضی رضوان فر، عضو هئیت علمی پژوهشکده زبان، کتیبه ها و متونِ پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری نیز از دیگر سخنرانان این همایش مجازی بود. او که مدیر پرونده ثبت جهانی چوگان نیز بوده است، در سخنرانی خود با عنوان «وحدت فرهنگی در جوامع فارسی زبان و کشورهای همسایه ایران» به یک کتیبه مشترک در کشورهای افغانستان، پاکستان، ازبکستان، آذربایجان، روسیه، ترکیه و ایران که نشان دهنده اشتراک و اهمیت زبان فارسی بعنوان پل اتصال این کشورها بوده است، پرداخت.
رضوان فر که مطالعات فراوانی در زمینه ایران فرهنگی و کشورهای مختلف در ثبت و ضبط کتیبه های فارسی زبان داشته و مقالات مختلفی دراین زمینه تألیف کرده و نمایشگاه های عکس مختلفی از کتیبه های مورد مطالعه خود نیز برپا کرده، اظهار داشت: «زبان فارسی» به گونه ای قدرتمند وحدت فرهنگی را در کشورهای مختلف ایجاد کرده و این وحدت در چشم انداز کتیبه های فارسی قابل مشاهده می باشد. او سپس با تمرکز بر یکی از این کتیبه ها، پیوند فرهنگی کشورهای مورد اشاره را به کمک زبان فارسی مورد بحث قرار داد.
او درباره پرکاربردترین متن فارسی در کتیبه های کشورهای شرقی تشریح کرد: بدون شک، قدسی ترین هنر اسلامی، «خوش نویسی» و «کتیبه نگاری»ست؛ نقشی که شمایل نگاری، نقاشی و مجسمه سازی برای عینیت بخشیدن به کلام الهی در معماری مسیحی دارد، کتیبه و خوش نویسی نیز در معماری اسلامی ایفا می کند. بر طبق دو پرسش اصلی مقاله، برآنیم بگوییم چه متنی بیشترین کاربرد را در کتیبه های فارسی در کشورهای منطقه دارد؟ و چه عواملی برای پاسخ به این پرسش های مردم شناختی موجب گسترش این عبارت، در بین مردم با عقاید، حکومت و زبان های مختلف شده است؟
رضوان فر افزود: شهرهای استانبول ترکیه، دربند روسیه، باکوی آذربایجان، کابل افغانستان، خیوه‌ی ازبکستان، پیشاور پاکستان و نقاط خیلی از ایران بصورت میدانی و تحمل هزینه و سختی های بسیار، بررسی و از بین آنها ۱۱ نمونه در شهرهای ذکرشده انتخاب شده است. دقت در این تصاویر نشان میدهد در دوره های متوالی، بر سردر و در خانه ها، کاخ ها و اماکن عمومیِ خیلی از کشورهای منطقه، با وجود تخاصم های موجود، عبارت «گشاده باد به دولت همیشه این درگاه/ به حق اشهد ان لا اله الا الله» نقش بسته است. برای نمونه، متن مزبور در توپقاپی ترکیه و عالی قاپوی قزوین با وجود جنگ های ایران و عثمانی استفاده شده است، که نشانه ای از توانایی های زبان فارسی در فرهنگ مذهبی، سیاسی و هنری این مناطق است.