برسد به دست محتكران

مدل كودك: روزگاری شاید احتكار با گندم و جو، خرما و نمك آغاز شد. در جنگ و قحطی هم ادامه یافت. هیچ گاه رنگ نباخت بلكه پیچیده تر شد. پیچیدگی كه شاید ۱۰ شب قبل، در خواب هم نمی دیدیم كه دست پلید احتكار، رگ جان و سلامتی كشور را بفشرد و ماسك و دستكش را به اجناسی نایاب تبدیل كند.
از نخستین خبر ورود ویروس كرونا به ایران ۱۰ روز می گذرد. این ویروس كه سبب اختلال در سیستم تنفسی می شود و به بالا بودن سرعت انتقالش مشهور است؛ تابحال علاوه بر قم بعنوان نخستین شهر مبتلا به كرونا در ایران در برخی از شهر و استان های پرجمعیت كشور فراگیر شده است. از همان روزهای ابتدایی شیوع این ویروس در ایران دسترسی به برخی لوازم بهداشتی مثل دستكش، ماسك و حتی مواد ضدعفونی كننده گرفتار مشكل شد.
تاكنون هم با وجود وعده قاطعانه برخی مدیران در خصوص مدیریت توزیع كالاهای بهداشتی و حتی زمزمه هایی درباره توزیع رایگان ماسك و دستكش، این اقلام نه تنها بطور مجانی در اختیار مردم قرار نگرفته بلكه همچنان امكان خرید آن در بازار و داروخانه ها وجود ندارد یا بسیار محدود است. برای همین تعداد زیادی از شهروندان بر خلاف سفارش های پزشكی مجبورند بدون ماسك و دستكش این روزهای پراسترس را سپری كنند.

كمبود ناگهانی لوازم بهداشتی در كشور بنا به تصریح وزارت بهداشت به علت احتكار است. این روزها در ذهن خیلی از ما این پرسش شكل گرفته كه «چرا و چطور عده ای در شرایط پرتنش ناشی از شیوع ویروس خطرناك كرونا دست به احتكار كالاهای مورد نیاز مردم زده اند؟»
پیش از هر سخنی فهم دقیق این اصطلاح واجب است. به جمع آوری و نگهداری لوازم مورد نیاز مردم تا زمان بالا رفتن قیمت آن احتكار گفته می‎شود. اگر هر یك از ما كالایی را تولید یا خریداری و بجای فروش، آنرا در انبارهایی مخفی نماییم تا قیمت آن بالا رود و سپس مبادرت به فروش كنیم؛ مرتكب فعل حرام و مجرمانه احتكار شده ایم.

مبنای اصلی برای تشخیص احتكار، «نیاز مردم» است و شامل همه كالاها می شود.
مبنای اصلی برای تشخیص احتكار، «نیاز مردم» است
بر اساس فقه اسلامی، مبنای اصلی برای تشخیص احتكار، «نیاز مردم» است و شامل همه كالاها می شود، ازاین رو اگر مردم به كالایی شامل غذا، دارو و… نیاز داشته باشند اما عده ای با هدف سودجویی و منفعت طلبی این كالاها را انبار كنند و پس از بالا رفتن قیمت، آنرا وارد باز كنند؛ این گروه دست به احتكار زده اند.
با توجه به روایت هایی باقی مانده از پیامبر اكرم (ص) و امامان، علما بر حرام بودن احتكار توافق نظر دارند. چون پیامبر اكرم (ص) معتقد بودند كه تنها كسی كه گناهكار و خطاكار است دست به احتكار می زند. زشتی عمل احتكار به حدی است كه پیامبر اكرم(ص) آنرا بدتر از سرقت و دزدی مستقیم از مال می دانند چون بیشتر دزدها به علت فقر و نداری دست به این كار می زنند اما فرد محتكر با وجود داشتن مال و ثروت بسیار، به چپال دیگران دست می زند.
همچنین در نامه ای كه از جانب حضرت علی (ع)، به مالك اشتر -از فرماندهان و یاران ایشان- نوشته شده؛ بر مقابله با احتكار توسط والی و حاكم اسلامی تاكید و گفته شده است كه « از احتكار جلوگیری كن. هر كس پس از فرمان تو به ممنوعیت احتكار، مبادرت به آن كرد؛ او را بدون آن كه زیاده روی كنی، مجازات كن.» امام صادق (ع) هم احتكاركننده را ملعون می خواندند.

حدیثی از حضرت محمد (ص) باقی مانده است كه تأكیدی اخلاقی بر ناپسند بودن احتكار بشمار می رود. «هركس طعامی ر ا بخرد و آنرا پنهان كند تا گران تر به مسلمانان بفروشد؛ حتی اگر درآمد حاصل از فروش این كالاها را صدقه دهد؛ صدقه اش كفاره آنچه كرده است؛ نخواهد بود.» برای ملموس شدن این حدیث، این طور باید بگوییم كه اگر محتكران امروزی، كه به امید یك لقمه نان چرب تر، دستكش و ماسك های مورد نیاز مردم را احتكار كرده اند؛ حتی اگر همه سود حاصل از این اقلام را صدقه هم بدهند باز بخشیده نخواهند شد.
احتكار روشن ترین مصداق ظلم
ناگفته پیداست كه احتكار پدیده نوظهوری نیست و در دوره های مختلف تاریخی و در نقاط مختلف دنیا همچون ایران وجود داشته و دارد اما مسلمأ احتكار در دوران جنگ یا قحطی یا در شرایطی كه جامعه مثل حالا درگیر یك بیماری ناشناخته و پیچیده شده، از وحشیانه ترین رفتارهایی است كه از نوع بشر سر زده و می‎زند. چون این افراد آگاهانه سود و منفعت خودرا به منفعت مردم كه حفظ بهداشت، سلامتی جسمی و روحی آنهاست؛ ترجیح می دهند. برای آنها مهم نیست كه دیگران به علت تصمیم و اقدام آنها به رنج افتاده اند. به قلب هایشان مُهر بی مِهری خورده است چون با وجود آگاهی بر خطرات جانی ناشی از رفتارشان، كالاهای مورد نیاز مردم را انبار كرده و به شكل محدود و با قیمت گزاف راهی بازار می كنند.
احتكار ننگ حكمرانی
امید چندانی به اصلاح اخلاقی این افراد نیست اما توقع می رود كه تنها قانون بتواند جلوی اینها را بگیرد. از آنجائیكه احتكار موجب بی عدالتی در جامعه و ظلم و ستم عده ای به دیگران می شود؛ حاكم اسلامی باید از آن جلوگیری كند همان گونه كه حضرت علی (ع) بعنوان الگوی حكومت داری اسلامی به والیان خود سفارش و اعلام می كردند كه احتكار نه تنها موجب زیان مردم بلكه مایه ننگ و عیب برای حكمرانان است. در نتیجه بنا به فقه اسلامی، حاكم می تواند كالای احتكارشده را از فرد متخلف گرفته، ضمن قیمت گذاری آنرا وارد بازار كند و در اختیار خریداران قرار دهد.

از سوی دیگر از آنجائیكه احتكار، موجب ایجاد بازار سیاه می شود؛ جرم تلقی می شود و بر مبنای ماده «۴» قانون تعزیرات حكومتی مصوب سال ۱۳۶۷، محكتری كه برای نخستین بار مرتكب این جرم شود؛ باید علاوه بر فروش كالا، ۱۰ درصد از ارزش كالای خودرا بعنوان جریمه بپردازد. فردی كه برای مرتبه دوم مبادرت به احتكار كالایی كند؛ علاوه بر فروش كالای او توسط دولت، باید ۲۰ تا ۱۰۰ درصد ارزش كالای خودرا در چارچوب جریمه پرداخت كند.
همچنین فردی كه برای سومین بار به احتكار محكوم شود؛ باید از یك تا سه برابر ارزش كالا جریمه بپردازد. این فرد از تمام یا قسمتی از خدمات دولتی به مدت شش ماه محروم می شود و باید در واحدی كه مشغول به كار بوده؛ بنر یا پارچه ای نصب و او بعنوان محكتر معرفی شود. كالاهای احتكاری نیز باید توسط دولت به فروش برسد. محتكری كه برای چهارمین بار مبادرت به این فعل كند؛ علاوه بر مجازات مرتبه سوم، پروانه واحد او لغو و باید از راه رسانه های جمعی بعنوان محتكر معرفی شود.
افزون بر این قاعده، از سال ۱۳۱۶ تا ۱۳۸۲ قوانین گوناگونی برای مقابله با احتكار تصویب شده است اما وجود این معضل اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در كشور نشان از آن دارد كه این قوانین كارآمد نبوده، بازدارندگی كافی نداشته یا به درستی اجرا نشده است كه در شرایط كنونی احتكار ماسك، دستكش و مواد ضد عفونی كه این روزها در ایران برای حفظ جان و سلامتی تقریبأ از نان شب هم واجب تر شده؛ تاییدی بر این ادعاست كه قوانین موجود در مبارزه با این معضل اقتصادی و فرهنگی مفید و موثر نبوده است.
تربیت فرهنگی؛ عامل اصلی احتكار
هر چند رواج فرهنگ بازارمحور بعنوان مهمترین دلیل شكل گیری احتكار در جوامعی مثل ایران مطرح می شود. به این معنا كه بر طبق این فرهنگ، بیشتر امور، فعالیت ها و تصمیمات بر اساس سود و منفعت شخصی شكل می گیرد نه بر اساس سود و منفعت جمعی. البته از بین رفتن زشتی احتكار نیز در بروز این فعل حرام و غیر قانونی موثر دانسته می شود به صورتی كه در سیستم ارزش های فرهنگی و اجتماعی امروزی، احتكار كردن روشی موفق برای كسب مال بشمار می رود.
حسین روحانی -پژوهشگر علوم انسانی و مطالعات اجتماعی- نیز ضمن تایید عامل خودمحوری و فردگرایی منفی در بروز احتكار به ایسنا می گوید كه احتكار به لحاظ فلسفی و جامعه شناختی، محصول نگاه دكارتی است كه اساس را بر پایه تفكر محاسبه ای قرار می دهد. این در حالیست كه در تفكر دینی و معنوی، انسان ها نسبت به هم و سرنوشت هم مسئول هستند ازاین رو احتكار، نتیجه تفكر آدمیانی است كه تفكر دكارتی و محاسبه ای دارند.
روح كلی حاكم بر جهان امروز، بر مبنای منفعت طلبی و سودگرایی است.این جامعه شناس با اشاره به اینكه بروز پدیده های شومی مثل احتكار را محدود به جامعه ایران ندانسته و اعتقاد دارد كه روح كلی حاكم بر جهان امروز، بر مبنای منفعت طلبی و سودگرایی است و برای ریشه كنی ناهنجاری هایی چون احتكار باید دوره تاریخی و روح كلی حاكم بر جهان كه بر مبنای سودگرایی و عقلانیت ابزاری است، تغییر كند تا دیگر شاهد احتكار نباشیم. البته دقت داشته باشیم كه همه افراد جامعه، گرفتار نگاه خودمحوری و توجه به منفعت فردی نیستد.
نبود آگاهی از مفهوم احتكار، بی توجهی به اثرات تصمیمات فردی بر سطح كلان جامعه، عدم حساسیت به افزایش قیمت ها، نبود مدیریت صحیح در مقابل شوك های اقتصادی به علت نبود نظام اقتصادی مناسب، نبود مدیریت برنامه ریزی برای توزیع و عرضه كالا، وجود انحصار در تولید و واردات در دست فرد یا گروهی خاص، نفوذ تجار و اصناف در فضای سیاسی، پیوند قدرت و ثروت از دیگر عواملی است كه سبب شكل گیری احتكار می شود كه مطالعات نظری و میدانی همچون مقاله «شناسایی اولویت بندی عوامل موثر بر شكل گیری احتكار» تاییدكننده نقش این عوامل در بروز احتكار است.
به هر حال احتكار، كاهش یا متوقف كردن جریان توزیع كالا توسط عده ای به منظور بالا بردن قیمت و كسب درآمد بیشتر است كه سرانجام موجب افزایش تقاضا بر عرضه، پیدایش تورم و افزایش قیمت ها می شود. یك معضل فرهنگی است برای همین این روزها این پرسش، مثل خوره ذهن خیلی هایمان را می خورد كه «چرا و چطور عده ای در شرایط پرتنش ناشی از شیوع ویروس خطرناك كرونا دست به احتكار كالاهای مورد نیاز مردم زده اند؟»
برای نگارش این گزارش، به منظور تدقیق در گزاره های فقهی و حدیثی به مقاله ها و گزارش های تخصصی رجوع شده كه نام برخی از اینها به منظور مطالعه بیشتر مخاطبان در زیر می آید:
احتكار، سیدكاظم حسینی حائری
شناسایی اولویت بندی عوامل موثر بر شكل گیری احتكار، محمد عندلیب و محمد سلیمانی
تبیین قرآنی از باورمندی درونی د جهت مبارزه با احتكار، تعدادی از نویسندگان
احتكار با نگاهی بر آرای امام خمینی (ره)، تعدادی از نویسندگان

منبع: مدل كودك